Ν. Διαμαντούρος - Η Ε.Ε. ποτέ δεν θα είναι ένα μεγάλο έθνος - κράτος

Αναδημοσίευση από την Καθημερινή, 18/4/2010

Η Ε.Ε. ποτέ δεν θα είναι ένα μεγάλο έθνος-κράτος
Νικηφόρος Διαμαντούρος, Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής
Ο πιο Ευρωπαίος Ελληνας, ο ρόλος του, η μετανάστευση και η Δημοκρατία σήμερα

Του Τακη Kαμπυλη

Η συνάντηση έγινε λίγες μέρες πριν από το Πάσχα. Το κέντρο της Αθήνας και η αγορά μόνο προετοιμασίες για την αργία δεν φανέρωναν, ενώ ο Τύπος στα περίπτερα κατέγραφε τον ευρωσκεπτικισμό, την απορία ή και την οργή από τη στάση της Γερμανίας.

Ο Νικηφόρος Διαμαντούρος είναι από τους συμπατριώτες μας, που αν ποτέ δημιουργηθεί ένα ευρωπαϊκό «έθνος» θα αποτελεί μάλλον αυτοδίκαια επίλεκτο μέλος του. Αλλά δεν θα δημιουργηθεί. Τουλάχιστον με τα ενοποιητικά στοιχεία, που σήμερα νοούνται περίπου ως προαπαιτούμενα. Ανώτερο στέλεχος ενός μηχανισμού που στη χώρα μας ακόμα περιγράφεται με τον όρο «Βρυξέλλες», είναι ένας Ελληνας καθηγητής που αντίθετα από πολλούς συμπατριώτες του έχει κερδίσει τη θέση του σ’ αυτό που ονομάζεται Ευρωπαϊκή Ενωση.

Ευρωπαϊστής από τους σταθερούς (ακόμη και στα πρώτα δύσκολα χρόνια της Μεταπολίτευσης), ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής (το «Ευρωπαίος Συνήγορος του Πολίτη» δημιουργεί παρανοήσεις), ο Νικηφόρος Διαμαντούρος διευκρινίζει εξαρχής δύο πράγματα: πρώτον, ότι λόγω της θέσης του δεν επιτρέπεται να σχολιάσει τα «ελληνογερμανικά» της συγκυρίας. Δεύτερον, τι ακριβώς εννοούμε όταν μιλάμε για την Ευρώπη.

«Ο τρόπος που κατανοούμε την Ευρωπαϊκή Ενωση πάσχει από ένα σοβαρό πρόβλημα: τείνουμε να προσπαθούμε να κατανοήσουμε αυτό το εγχείρημα χρησιμοποιώντας εργαλεία προερχόμενα από τις ιστορικές εμπειρίες του “έθνους-κράτους”. Δεν είναι η Ε.Ε. ένα μεγάλο έθνος-κράτος. Ποτέ δεν θα είναι».

«Πρόκειται», λέει ο Νικηφόρος Διαμαντούρος, «για ένα υπερεθνικό θεσμικό μόρφωμα με πολλά ίδια χαρακτηριστικά. Παραδείγματος χάρη, διαθέτει δύο νομοθετικά σώματα που εκφράζουν το ένα τη λογική της δημοκρατίας (άμεση εκλογή) και το άλλο μια διακυβερνητική λογική. Είναι (μιλώντας γενικότερα) ένα μόρφωμα ταυτόχρονα εθνικό και υπερεθνικό. Μην ξεχνάμε ότι η αρχική ιδέα ήταν για μία οικονομική ένωση. Βεβαίως, αυτό στηρίχτηκε στην πολιτική βούληση, αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, να μην ξαναζήσει η Ευρώπη τέτοια καταστρεπτικά γεγονότα. Πρώτος στόχος ήταν κατά κάποιο τρόπο να συνδεθούν σε τόσα πολλά επίπεδα η γερμανική και η γαλλική οικονομία, ώστε να μην κινδυνεύσει στο μέλλον η ήπειρός μας από τον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Αλλωστε και ο ίδιος ο Ζαν Μονέ υπενθύμιζε ότι “τώρα συζητάμε το οικονομικό”. Αυτό καθόρισε έκτοτε τη φυσιογνωμία του μορφώματος το οποίο, προϊόντος του χρόνου, χαρακτηρίζει μια κολοσσιαία ασυμμετρία μεταξύ οικονομικού και πολιτικού. (Ακόμη και σήμερα, βλέπουμε μια ισχυρή νομισματική ένωση, αλλά μια αδύναμη δημοσιονομική “ένωση”). Υπενθυμίζω ότι η ΕΟΚ ήταν ένα “σχήμα” που οικοδομήθηκε εκ των άνω. Δεν “υπήρχαν” στην αρχική σύλληψη ούτε λαός ούτε πολίτες ούτε βέβαια η στοιχειώδης έννοια λογοδοσίας. Υιοθετήθηκε το γαλλικό υπόδειγμα Δημόσιας Διοίκησης (έμφαση στην ιεραρχία). Η γλώσσα της Δημόσιας Διοίκησης δεν παρέπεμπε σε “πολίτες”, αλλά σε “διοικούμενους” ή σε “χρήστες” ή σε “συνεισφέροντες”. Κι αυτό διότι ο “πολίτης” είναι εξ ορισμού φορέας δικαιωμάτων και μπορεί να απαιτεί έλεγχο και λογοδοσία. Οι “διοικούμενοι” είχαν βέβαια πολλά δικαιώματα. Αλλά δεν αντιμετωπίζονταν ως “πολίτες”, με την έννοια των φορέων δικαιωμάτων, έννοια που παραπέμπει ευθέως στη δημοκρατία. Για πρώτη φορά, με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ διαπιστώνεται ευρέως ένα “δημοκρατικό έλλειμμα”, εγώ προτιμώ την έκφραση “έλλειμμα νομιμοποίησης”. Η Ενωμένη Ευρώπη συναντά στο Μάαστριχτ τη Δημοκρατία».

«Δεν είναι το τέλειο πολίτευμα, αλλά το καλύτερο που διαθέτουμε», αναφέρω τα λόγια του Αμερικανού πολιτικού επιστήμονα Ρόμπερτ Νταλ, που επηρέασε σημαντικά και τη γενιά των πολιτικών επιστημόνων στην οποία ανήκει ο Νικηφόρος Διαμαντούρος. Ο καθηγητής ξυπνάει μέσα του (αν είχε ποτέ κοιμηθεί).

– Και σήμερα;

– Κοιτάξτε: τη δεκαετία του ’50 οικοδομήθηκε μια Δημόσια Διοίκηση βασισμένη στο κυρίαρχο τότε υπόδειγμα διοικητικής κουλτούρας, κύριο χαρακτηριστικό του οποίου ήταν η έντονα ιεραρχική του δομή και η ισχυρή πεποίθηση ότι αποστολή της Δημόσιας Διοίκησης είναι να κατευθύνει τους διοικουμένους προς την επίτευξη του «κοινού αγαθού». Την τελευταία δεκαετία, με τη στροφή της Ε.Ε. προς ένα υπόδειγμα διοίκησης, βασισμένο στις έννοιες της δημοκρατίας, του πολίτη, της διαφάνειας και της λογοδοσίας, ο μηχανισμός αυτός εκλήθη να ανταποκριθεί σε μια νέα πραγματικότητα για την οποία δεν δημιουργήθηκε και για τις απαιτήσεις της οποίας δεν ήταν κατάλληλα προετοιμασμένος. Ο δικός μου ο ρόλος είναι να διευκολύνω αυτή τη μετάβαση από ένα ισχυρό «κράτος» δικαίου χωρίς δημοκρατία, χωρίς μηχανισμούς ελέγχου και λογοδοσίας και χωρίς διαφάνεια προς ένα νέο καθεστώς, στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πλέον κράτους-δικαίου.

Καθήσαμε περίπου δύο ώρες μαζί. Θα ήθελα να τον είχα συνήγορό μου, ποτέ όμως κατήγορο. Είναι ευγενής, ευρυμαθής, αδιαπέραστος.

Οι πολλαπλές ταυτότητες είναι στοιχείο του ελεύθερου ανθρώπου

Ο Νικηφόρος Διαμαντούρος είναι Μωραΐτης στην καταγωγή, Ελληνας στην ιθαγένεια, με σπουδές στο εξωτερικό, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο πρώτος Ελληνας Συνήγορος του Πολίτη και –τώρα– ο Ευρωπαίος Ομπουτσμαν. Η ταυτότητά του λοιπόν είναι σύνθετη, όπως όλο και περισσότερων ανθρώπων σήμερα. Ζει (και) στο Στρασβούργο, την ανθρώπινη αλσατική πόλη που κι αυτή μέχρι πρόσφατα είχε δύο ταυτότητες, ανάλογα από ποιο σημείο του ορίζοντα την όριζες - μέχρι που τις «ενοποίησε» και τις δύο. Η καθημερινότητά του είναι μερικές φορές ένα ταξίδι την ημέρα σε κάποιο από τα κράτη-μέλη. Η πρόσφατη συζήτηση στην Ευρώπη για τις μεταναστευτικές ροές και στην Ελλάδα για τη χορήγηση ιθαγένειας σε οικονομικούς μετανάστες αναπόφευκτα έρχεται στο τραπέζι.

– Ελληνας γεννιέσαι ή γίνεσαι;

– Διεθνώς η τάση είναι να πηγαίνουμε προς την κατεύθυνση του «δικαίου του εδάφους» και όχι του «αίματος». Και αυτό επειδή το δίκαιο δεν ζει έξω και πέρα από τις κοινωνίες, αλλά αποτελεί έκφραση και αντανάκλαση εξελισσόμενων κοινών εμπειριών και πραγματικοτήτων. Στην τρέχουσα ιστορική συγκυρία η πραγματικότητα διαμορφώνεται σε σημαντικό αν όχι μεγάλο βαθμό από ιδιαίτερα έντονες μεταναστευτικές ροές. Μια άλλη πραγματικότητα επίσης είναι πως η Ελλάδα δεν είχε μέχρι πάρα πολύ πρόσφατα αντιμετωπίσει το φαινόμενο της εισροής μεταναστών. Σκεφθείτε πως η ελληνική γλώσσα δεν διαφοροποιεί μεταξύ της έννοιας του εξερχόμενου και του εισερχόμενου μετανάστη. «Μεταναστεύω» στα ελληνικά ιστορικά σημαίνει «φεύγω» κι όχι «έρχομαι». Μια νέα, πιο πρόσφατη πραγματικότητα, συνδεδεμένη με τη σύγχρονη δημοκρατία, είναι επίσης ότι δεν μπορείς να ζητάς από κάποιον να πληρώνει φόρους χωρίς κάποια ανταπόδοση, η οποία να αντανακλάται είτε στον ίδιο είτε στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

«Προφανώς, σε τέτοιες διαδικασίες χρειάζονται κριτήρια. Το ζήτημα είναι ποια θα είναι αυτά. Δείτε το και ευρύτερα: αν θέσουμε αμιγώς πολιτισμικά κριτήρια για την κοινή Ευρώπη τότε θα μιλάμε σε λάθος βάση. Διότι, η Ευρώπη πάρα πολύ δύσκολα θα πάψει, αν πάψει ποτέ, να είναι (και) Ευρώπη των 27, 28, ή, αύριο, 29 κρατών-μελών, το καθένα από τα οποία θα έχει τις δικές του πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Η Ενωμένη Ευρώπη δεν είναι εύκολο να κτιστεί πολιτισμικά, αλλά μπορεί κάλλιστα να οικοδομηθεί ως πολιτική ένωση στην οποία πολλαπλές πολιτισμικές ταυτότητες θα συνυπάρχουν. Μια σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία δεν μπορεί να θέτει αμιγώς πολιτισμικά κριτήρια ένταξης. Αλλωστε η διπλή ταυτότητα, παραδείγματος χάρη, “Ελληνας, Αυστραλός”, “Ελληνας, Καναδός” ή “Ελληνας, Αμερικανός” ωφέλησε και τη χώρα καταγωγής και τον ίδιο. Οι πολλαπλές ταυτότητες είναι εγγενές στοιχείο της νεωτερικότητας. Του ελεύθερου ανθρώπου. Τα φρούρια (σ.σ. του “αίματος”) παραπέμπουν σε εσωστρέφεια που προφανώς δεν συμβαδίζει με την εποχή μας».

Ο πολιτικός επιστήμονας Τσβετάν Τοντόροφ γράφει («Ο φόβος των βαρβάρων», εκδ. Πόλις) πως η «πνευματική ταυτότητα της Ευρώπης δεν συνεπάγεται ότι θα εξαλειφθούν οι επιμέρους κουλτούρες και οι τοπικές μνήμες. Δεν συνίσταται σε έναν κατάλογο κυρίων ονομάτων ή σε ένα ρεπερτόριο γενικών ιδεών, αλλά στην υιοθέτηση μιας κοινής στάσης απέναντι στη διαφορετικότητα». Η οποία όμως πώς θα διαμορφωθεί;

Πολιτικά, όπως προκύπτει από την απάντηση του Νικηφόρου Διαμαντούρου: «Το σύγχρονο κράτος στηρίζεται σε δύο έννοιες: της Δημοκρατίας και του κράτους-δικαίου. Οσο πιο ισορροπημένη είναι αυτή η σχέση, τόσο πιο κοντά στο επιθυμητό αποτέλεσμα θα οδηγηθούμε. Αυξάνοντας τον βαθμό λογοδοσίας και διαφάνειας, αυξάνοντάς τα, κατά τον Νίκο Αλιβιζάτο, “θεσμικά αντίβαρα” στην εκτελεστική εξουσία (π.χ. ανεξάρτητες αρχές), οδηγούμαστε σε μια πιο “εξευγενισμένη”, μια υψηλότερης ποιότητας δημοκρατία όπου ο δημόσιος λειτουργός αφενός μαθαίνει να ελέγχεται και να λογοδοτεί και αφετέρου λειτουργεί με γνώμονα την αρχή ότι οφείλει να φέρεται καλά στον πολίτη, ακόμη και αν ο πολίτης δεν του έχει φερθεί καλά!»

Ομπουτσμαν με οργανωτικές και διοικητικές ικανότητες

Είχα ακούσει για τον Νικηφόρο Διαμαντούρο πως το ιδιαίτερο προσόν του είναι οι οργανωτικές και διοικητικές του ικανότητες. «Είναι περισσότερο μάνατζερ παρά ακαδημαϊκός», έλεγε γνωστός του πολιτικός επιστήμονας. Και μάλιστα επιτυχημένος «μάνατζερ». Ο διάδοχός του, ο Γιώργος Καμίνης, ανέπτυξε με τη σειρά του τις δυνατότητες και την εμβέλεια της συγκεκριμένης ανεξάρτητης αρχής, κάτι που με χαρά αναφέρει στη διάρκεια του γεύματος ο Ν. Διαμαντούρος.

Βέβαια, η δική του δουλειά είναι σήμερα πολύ διαφορετική από αυτήν του Γιώργου Καμίνη. Οπως ο ίδιος εξηγεί, «ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής έχει άλλες αρμοδιότητες, οι κυριότερες από τις οποίες είναι η διασφάλιση των συνθηκών που επιτρέπουν την ελεύθερη πρόσβαση των Ευρωπαίων πολιτών σε επίσημα έγγραφα και πληροφορίες και που εγγυώνται την ακεραιότητα των διαδικασιών που αφορούν τις προσλήψεις, τη διεξαγωγή μειοδοτικών και πλειοδοτικών διαγωνισμών και τις καταγγελίες “για παράβαση της Συνθήκης”, δηλαδή το δικαίωμα κάθε πολίτη να μπορεί να καταγγείλει στην Κομισιόν κάθε κράτος - μέλος, που ο ίδιος ή η ίδια θεωρεί ότι παραβιάζει τις συνθήκες που έχουν υπογραφεί από όλα τα κράτη - μέλη».

Η ξενάγηση στην ιστορία αυτού του θεσμού με οδηγό τον Νικηφόρο Διαμαντούρο είναι συναρπαστική. Σκανδιναβικής προέλευσης (το μαρτυράει, άλλωστε, και ο όρος «όμπουτσμαν») με ρίζες στην εποχή του Σουηδού βασιλιά Καρόλου του 12ου, αρχές 18ου αιώνα. (Μετά το γεύμα, έμαθα ότι ο Κάρολος είχε περάσει και κάμποσους μήνες «φιλοξενούμενος» –ήτοι φυλακισμένος– του σουλτάνου στο Διδυμότειχο, όπου ακόμη και σήμερα μνημονεύεται η «σπηλιά του Καρόλου», εκεί όπου υποτίθεται ότι είχε παραμείνει έγκλειστος για κάμποσους μήνες.) Ο Νικηφόρος Διαμαντούρος επιμένει σε μία παρατήρηση: «Βλέπουμε ότι ο “όμπουτσμαν” δεν συνδέεται κατ’ ανάγκη με τη δημοκρατία. Ωστόσο, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ταχύτατη ανάπτυξη της δημόσιας διοίκησης στο πλαίσιο της δημιουργίας και της εξάπλωσης του κράτους πρόνοιας οδήγησε στη διαπίστωση πως τα δικαστήρια δεν επαρκούσαν πλέον για να ρυθμίσουν τα ζητήματα διαφορών που προέκυπταν μεταξύ πολιτών και κράτους. Υπ’ αυτές τις συνθήκες εμπεδώθηκε ο “όμπουτσμαν” ως αποτελεσματικός εξωδικαστικός μηχανισμός επίλυσης διαφορών και, με την πάροδο του χρόνου, ως αναπόσπαστο κομμάτι της Δημοκρατίας και του Κοινωνικού Κράτους».

Oι σταθμοί του

1967
Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών και το τέλος της φιλελεύθερης «άνοιξης» του μεταπολεμικού κοινοβουλευτικού καθεστώτος.

1974
Πτώση του αυταρχικού καθεστώτος των συνταγματαρχών και εγκαθίδρυση της πρώτης αυθεντικής δημοκρατίας στη νεότερη ελληνική ιστορία.

1976, 1979
Oι χρονολογίες γέννησης των παιδιών του.

1989
Πτώση του Τείχους του Βερολίνου και αρχή της διαδικασίας επανένωσης της Ευρώπης.

1992
Εκλογή του ως τακτικού καθηγητή της Συγκριτικής Πολιτικής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1998
Aναλαμβάνει ως ο πρώτος Συνήγορος του Πολίτη στην Ελλάδα.

2003
Εκλέγεται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής.

Η συνάντηση

Cellier, Πανεπιστημίου 10. Για αρχή, μια δροσερή σαλάτα τη μοιραστήκαμε με τον κ. Διαμαντούρο (ο Ν. Πηλός προτίμησε κάτι σαν μεζέ και μετά ψητά μανιτάρια), μία μερίδα χορτόπιτες (ωραιότατες), από μία μερίδα σφυρίδα (και οι τρεις), δύο ποτήρια λευκό κρασί (και μία βότκα –πάντα «Μπελβεντέρε»– ο Ν. Πηλός), τρεις εσπρέσο (και μία κρεμ μπριλέ ο «γνωστός άγνωστος») και ελπίζω ότι δεν θα με κοιτάξουν στα μάτια στο λογιστήριο όταν δουν την απόδειξη με τα 200 ευρώ.