ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ EL SISTEMA

Αναδημοσίευση απο το περιοδικό " πολύτονον", τεύχος21, Αύγουστος 2010

Γνωριμία με το el sistema
«Οι πράξεις μιλούν δυνατότερα από τα λόγια». Ίσως αυτό να ήταν το τελικό συμπέρασμα της παρουσίασης που έγι¬νε στο Μέγαρο Μουσικής, στην Αίθουσα «Νίκος Σκαλκώτας», στις 22 Ιουνίου 2010.
Από το ξεκίνημα με το σεξτέτο φλάουτων Simon Boli¬var, την συνέχεια με την προβολή αποσπασμάτων ενός ντοκιμαντέρ για το el sistema , την ομιλία του χαρισματι¬κού Jose Antonio Abreu και το κλείσιμο από το κουαρτέτο εγχόρδων της Ορχήστρας, οδηγηθήκαμε από έκπληξη σε έκπληξη.
Σίγουρα ένα μεγάλο μέρος τού κοινού που γέμισε την αίθουσα ως το τελευταίο κάθισμα, είχε ήδη μία γενική ιδέα για το τί περίμενε να ακούσει. Είναι επίσης σίγουρο ότι η συνέχεια εξέπληξε τους περισσότερους.
Πολλά ωστόσο ήταν τα ερωτήματα που έμειναν ανα¬πάντητα, καθώς η ενθουσιώδης αλλά αρκετά γενική ομι¬λία τού ίδιου του Abreu δεν μας βοήθησε και πολύ. Πώς από τα 11 παιδιά που στριμώχτηκαν το '75 σε κάποιο χώρο στο Καράκας, φτάσαμε λίγο καιρό μετά στα 150 και από εκεί στις 300.000 με ένα δίκτυο που απλώνεται σε 24 επαρχίες; Πώς από τον «λίγο τραχύ αλλά γεμάτο κέφι ήχο» που λέει ότι άκουσε ένας δημοσιογράφος τού CBS, φτάνουμε στο αποτέλεσμα της Ορχήστρας Simon Bolivar;
Σύμφωνα με δήλωση του Dr. Abreu, σε 32 χρόνια πάνω από 800.000 παιδιά έχουν περάσει από τις τάξεις τού «συστήματος», χωρίς αναγκαστικά να γίνουν όλα επαγ-γελματίες μουσικοί. Σήμερα στη Βενεζουέλα υπάρχουν περίπου 200 παιδικές ορχήστρες, πάνω από 200 νεανικές, καθώς επίσης περίπου 400 σύνολα και χορωδίες.
«Επένδυσαν στην οικουμενικότητα της Δυτικής Κλασι¬κής Μουσικής», σχολίασε ένας συνεργάτης τού περιοδι¬κού. Επένδυσαν με κάθε τρόπο! Η ετήσια κρατική επιχορήγηση του προγράμματος φτάνει γύρω στα 17.000.000 ευρώ.
Όμως, βλέποντας το εντυπωσιακό νούμερο, είναι εύκολο να ξεχάσουμε την ουσία. Γιατί, ανεξάρτητα από τα χρήματα, πόσο πιο εύκολο θα ήταν να επιλεγεί ο δρόμος κάποιας ethnic μουσικής η οποία - είμαστε σχεδόν σίγου¬ροι - θα είχε και την ιδεολογική υποστήριξη πολλών και κάθε πολιτικής απόχρωσης, διανοουμένων της
χώρας; Αυτό δεν κάναμε εμείς στη Μεταπολίτευση, με τις λεγόμενες «λαϊκές συναυλίες», τις εξαγωγές των «τραγουδιών μας» και τα συνεχίζουμε ως σήμερα;
Το 1975 ο Jose Antonio Abreu, οικονομολόγος, εκπαιδευμένος ερασιτέχνης μουσικός και κοινωνικός μεταρρυθμιστής (αργότερα και Υπουργός Πολιτισμού), ξεκίνησε με μία απλή ιδέα που τότε έμοιαζε τελείως ουτοπική: Σκέφτηκε ότι μπορούσε να αλλάξει τις ζωές των απόκληρων παιδιών της Βενεζουέλας διδάσκοντάς τα να παίζουν κλασική μουσική σε ορχήστρες. Όπως μας είπε ο ίδιος: «Η μουσική κάνει το παιδί να ονειρεύεται ένα καλύτερο μέλλον». Αρκετά σύντομα, μετά τα πρώτα θετικά αποτελέσματα, έστρεψε την προσοχή του «στον πολλαπλασιασμό της προσπάθειας». Ωστόσο, τότε ακόμα, τίποτα δεν έδειχνε ότι η συνέχεια θα ήταν αυτό που τώρα έχουμε μπροστά μας. Ακόμα και σήμερα, η πρώτη αντίδραση πολλών από τον Δυτικό Κόσμο, είναι η έκπληξη για το πώς κάτι τέτοιο ήταν εφικτό. Πάντως, για κάποιους ειδικούς λόγους και συμπτώσεις, το εγχείρημα προχώρησε. Έχει επιβιώσει οκτώ κυβερνητικές αλλαγές και σήμερα αποτελεί ένα από τα βασικά εργαλεία «πολιτιστικής εξωτερικής πολιτικής» της Βενεζουέλας. Σε κάποια συνταγματική αναθεώρηση, η μουσική εκπαίδευση καταχωρήθηκε - ονομαστικά - ως δικαίωμα, ενώ η σημερινή Προεδρία υπό τον Hugo Chavez, είναι από τους πιο γενναιόδωρους υποστηρικτές τού el sistema..
Όταν κάτι αποκτήσει δυναμική και όγκο ακόμα και οι πολιτικοί δεν μπορούν να το αγνοήσουν...
Σήμερα το el sistema έχει εισαχθεί στην Κολομβία, στο Τρινιντάντ και σε άλλες χώρες τής περιοχής. Μία πιο πρόσφατη προσπάθεια μεταφύτευσης είναι αυτή που γίνεται από το 2007, ως πιλοτικό πρόγραμμα, στο Stirling τής Σκωτίας σε μία ξεχασμένη και υποβαθμισμένη περιοχή εργατικών πολυκατοικιών. Ο σχεδιασμός εντάσσεται στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδίου ανάπλασης και κοινωνικής αναβάθμισης.
Επίλογος:
Τελικά «κρίνονται τα πάντα εκ του αποτελέσματος»; Στην περίπτωση της Βενεζουέλας δεν μπορούμε να είμαστε σί¬γουροι, παρ' όλο που το μουσικό αποτέλεσμα αστράφτει. Αυτό άλλωστε χειροκροτούν οι πάντες, από διάσημους διε-θνείς μαέστρους όπως ο Rattle και ο Abaddo, ως το κοινό τού Ηρωδείου.
Αυτό αιχμαλωτίζει την προσοχή μας. Είναι όμως αυτό που μετράει πάνω απ' όλα;
Γιατί εδώ η Μουσική τί είναι; Μέσο για ένα σκοπό; Αυτοσκοπός; Ή τελικά και τα δύο μαζί;

Tocar y luchar»
Είναι το σλόγκαν τού συστήματος. Στα Ισπανικά σημαίνει, «να παίζεις και να πολεμάς». Καταπώς φαίνεται, για τα παιδιά τής Βενεζουέλας είναι συνήθως το ίδιο πράγμα....

Μια μέρα μετά στο Ηρώδειo
Ακούγοντας την Ορχήστρα Νέων της Βενεζουέλας «Σιμόν Μπολίβαρ», υπό τον εξαίρετο Γκουστάβο Ντουνταμέλ, σκεφτήκαμε τι είπε στο BHMagazino ο Ρικαρντο Μούτι για τις σημερινές ορχήστρες: «Σε γενικές γραμμές, σήμερα είναι μάλλον καλύτερες τεχνικά. Αλλά οι περισσότερες έχουν χάσει την ταυτότητά τους. Κάποτε άκουγες μια ορχήστρα στο ραδιόφωνο και μπορούσες αμέσως να διακρίνεις αν είναι αμερικανική, ιταλική, γαλλική ή ρωσική. (...) Ελάχιστε είναι αυτές οι οποίες έχουν αναγνωρίσιμο στίγμα».
Δεν είναι λίγοι οι φίλοι της μουσικής που θα συμφωνήσουν με την άποψη αυτή. Όπως επίσης πιστεύουμε ότι όσοι βρέθηκαν στο Ηρώδειο στις 23 Ιουνίου, θα συμφωνήσουν ότι ακούσαμε μία από τις εντυπωσιακότερες εξαιρέσεις αυτού του κανόνα.
Ακούγεται περίεργο, όμως το έργο που ανέδειξε καλύτερα αυτή την πλευρά της Ορχήστρας, ήταν η Πέμπτη το Μπετόβεν. Συμφωνία πασίγνωστη, χιλιοπαιγμένη και ηχογραφημένη από τους διασημότερους μαέστρους και τις μεγαλύτερες ορχήστρες. Τί «νέο» μπορεί να υπάρξει εδώ; Κι' όμως υπήρξε ! Ήταν μία Πέμπτη που ερχόταν από μία άλλη Ήπειρο, με στοιχεία που κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί πώς υπάρχουν πίσω από τις νότες.
Ο γνώριμος (και αναμενόμενος), σχετικά ομογενοποιημένος ήχος με τον οποίο οι περισσότερες ορχήστρες παίζουν το ιστορικό ρεπερτόριο, είχε δώσει τη θέση του σε μία πολυεπίπεδη υφή, όπου τμήματα της ορχήστρας, ομάδες οργάνων ή διάφορα σόλο, ακολουθούσαν και πρόβαλαν την ιδιαίτερη μελωδική τους γραμμή ή το ρυθμικό τους σχήμα
Αυτός ο τρόπος εκτέλεσης χρησιμοποιήθηκε και στη «Ιεροτελεστία της Άνοιξης» που ακούσαμε στο δεύτερο μέρος. Όμως εδώ κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο, όχι μόνο λόγω του στυλ και του ύφους του έργου, αλλά επίσης γιατί ο Στραβίνσκι, με τον τρόπο που γράφει, έχει φροντίσει να συμβαίνει. Η «Ιεροτελεστία» οδηγεί προς αυτή την αντιμετώπιση, η Πέμπτη - τουλάχιστον όπως την ξέραμε ως τώρα - όχι. Εδώ ακριβώς βρίσκεται όλη η μαγεία!
Ένα από δυνατότερα σημεία της εκτέλεσης της «Ιεροτελεστίας» ήταν τα πάμπολλα τμήματα του έργου με τα πολυρυθμικά σχήματα. Ιδιαίτερος και χαρακτηριστικός εδώ, ο ρόλος των κρουστών. Παρά την κλασική παιδεία των μουσικών, το λατινοαμερικάνικο στοιχείο, πανταχού παρόν !

Η «κουλτούρα της διασκέδασης», που συνολικά διέπει το el sistema, φάνηκε στα τρία «μπιζ». Το μεγαλύτερο μέρος του κοινού (ίσως και πληροφορημένο από το U-tube), έμοιαζε να το περιμένει και ξέσπασε σε ενθουσιώδη χειροκροτήματα όταν μουσικοί και μαέστρος εμφανίστηκαν με τις χαρακτηριστικές φόρμες της Εθνικής Βενεζουέλας. Εδώ την παράσταση έκλεψε η Σουίτα από το West Side Story του L. Bernstein. Όλοι έμοιαζαν να το διασκεδάζουν, ωστόσο η ποιότητα του ήχου κρατήθηκε και τίποτα δεν ακούσαμε να ξέφυγε. Αλλά έστω και να ΄γινε τί σημασία έχει πια;


Σχόλια και γνώμες για το El Sistema

Πού οφείλεται η επιτυχία;
Πιστεύω ότι η επιτυχία τού El Sistema, πέρα από την αξιοθαύμαστη επιμονή και υπομονή τού οραματιστή του, οφείλεται σε δύο κυρίως λόγους: Ο ένας, είναι το ακλόνητο φιλοσοφικό υπόβαθρο που στηρίζει και ενισχύει ίσως τη βασικότερη ανθρώπινη ανά¬γκη, που είναι αυτή της δημιουργίας και της επέκτασης. Ο άλλος είναι η εξαιρετικά γενναιόδωρη και έντιμη αντιμετώπιση της παιδικής ηλικίας, η οποία αποφεύγει όλα τα στερεότυπα που θεωρούν τα παιδιά άβουλα, μισοηλίθια και χαζοχαρούμενα όντα. Έτσι, τα οδηγεί στο να κατανοήσουν πλήρως και να γίνουν μέρος της «αγω¬γής της ψυχής» που είναι και ο τελι¬κός σκοπός της τέχνης.
Μαρία - Χριστίνα Κριθαρά Συνθέτης, πιανίστα - Μέλος της Συ¬ντακτικής Ομάδας τού «ΠΟΛΥΤΟΝΟΝ»

«Ειρηνική επανάσταση»
Πέρα από ένα μουσικό επίτευγμα είναι πρωτίστως ένα κοινωνικό επί¬τευγμα, ένα μοντέλο ειρηνικής επανά¬στασης. Είναι η απάντηση των καταδυναστευομένων, είναι η απάντη¬ση των περιφρονημένων. Η ύπαρξή του αναδεικνύει την αυθαιρεσία που επικρατεί στην κατανομή τού πλούτου και των ευκαιριών ύπαρξης και έκφρασης των λαών. Πιστεύω ότι είναι μία πρόταση δράσης των λαών για να αλλάξουν το πεπρωμένο τους χωρίς να καταφύγουν στην βία και μία ευκαιρία της Εξουσίας να σωθεί από τον εαυτό της...
Νίκος Λαλιώτης Πιανίστας - Υπεύθυνος μουσικού τμήματος «Ελληνικής Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα»

Κάποια ερωτηματικά
Οι εντυπώσεις μου από την παρου¬σίαση του «ΕΙ Sistema» είναι ανάμει¬κτες. Όσοι βρεθήκαμε εκεί, παρακολουθήσαμε συνοπτικά τον τρόπο με τον οποίο γεννήθηκε και λειτουργεί μέχρι σήμερα αυτό το σύστημα στη Βενεζουέλα και σίγουρα εντυπωσιαστήκαμε. Παράλληλα, είχα¬με την ευκαιρία να ακούσουμε, σε ζωντανή εκτέλεση και ενδεικτικά, κάποια μέλη της πρώτης ορχήστρας τού συστήματος, τα οποία μας προε¬τοίμασαν για την μεγάλη «έκπληξη» που μας περίμενε την επόμενη μέρα στο Ηρώδειο...
Όμως, κατά την παρουσίαση των προσπαθειών για την ανάπτυξη ενός ελληνικού μουσικού συστήματος, (επτά σχετικές ομιλίες αποτέλεσαν επίσης μέρος του προγράμματος), ο εντυπωσιασμός μετατράπηκε σε απο¬ρία. Γιατί να μην υπάρχει ήδη ένα αντί¬στοιχα καλά οργανωμένο και κυρίως προσαρμοσμένο στα ελληνικά δεδομένα «ΕΙ Sistema»; Τέλος, αν επιχει¬ρηθεί σήμερα η δημιουργία του, ποιό μπορεί να είναι το μέλλον του;
Φαίδρα Γιαννέλου Μεταπτυχιακή φοιτήτρια - Διεύθυν¬σης Ορχήστρας, Τ. Μ. Σ. Ιονίου Πανεπιστημίου

El Sistema - Σύστημα Kodaly
Παρακολουθώ την εξέλιξη του el sistema εδώ και δυο χρόνια με πολύ ενδιαφέρον και ενθουσιασμό. Στηρί¬χτηκε στη κοινωνική δράση και την πολιτιστική φιλοσοφία του Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου που έχουν μεγάλες ομοι¬ότητες με αυτές του Ζόλταν Κόνταλυ: «Η κοινωνία έχει υποχρέωση να προ¬σφέρει σε όλους πρόσβαση στην μουσική παιδεία ...με οργανωμένη, συστηματική και τακτική διδασκαλία της μουσικής ... από τη νεαρότερη δυνατόν ηλικία».
Αξιοσημείωτη είναι η εμμονή και των δυο στην δύναμη της ποιοτικής μουσικής αποφεύγοντας τις Αγγλο- σαξωνικές λαϊκιστικές τάσεις, που κυριαρχούν στις σύγχρονες μουσικο- παιδαγωγικές μεθόδους.
Δεν μου διαφεύγει ότι ο μεν Κόνταλυ (από το 1945), στήριξε το σύστημα του στην γενική εκπαίδευση και τις Χορωδίες, ο δε Αμπρέου (από το 1975), σε πιο ευέλικτες κοινωνικές οργανώσεις και τις Ορχήστρες. Όμως πρέπει δούμε ότι αμφότερα τα συστήματα καρποφόρησαν μετά από μια 25ετία μεθοδικής διδασκαλίας, γενναίας κρατικής χρηματοδότησης και κοινωνικής αποδοχής.
Μιχάλης Πατσέας Διευθυντής, Ωδείου Κόνταλυ - Ελληνικού Ινστιτούτου Kodaly

Ταιριάζει με εμάς;
Πόσο εφαρμόσιμο μπορεί να είναι κάτι τέτοιο στα καθ' ημάς; Αντιγράφω από το σχετικό site, (http://www. fesnojiv.gob.velenlhome.html): «Ο βα¬σικός σκοπός (...) είναι να δημιουρ¬γήσει ένα καθημερινό λιμάνι ασφάλειας, χαράς και διασκέδασης που οικοδομεί την αυτοεκτίμηση του κάθε παιδιού και την αίσθηση της αξίας. Η πειθαρχία είναι χαλαρή αλλά απαιτείται. Η παρακολούθηση δεν είναι το ζήτημα, εφόσον τα παιδιά θέλουν να βρίσκονται στον τοπικό πυρήνα για αυτά τα ίδια, τους δασκά¬λους τους και τους συμμαθητές τους. Σκληρή εργασία και αληθινές επιδό¬σεις είναι τα καθοριστικά στοιχεία για την επιτυχία (...) Εντούτοις ένα αίσθημα διασκέδασης ποτέ δεν παραλείπεται.»
Προσέξτε λίγο τις υπογραμμισμέ¬νες λέξεις... Πιστεύετε ότι ένα σύστημα που τις περιέχει μπορεί να δουλέψει εδώ; Σε μια χώρα όπου έχουν χαθεί οι αξίες και δεν πιστεύ¬ουμε στη σκληρή δουλειά, στην πειθαρχία αλλά - κυρίως - στην αξιο¬λόγηση, είναι αδύνατον να μεταφυ¬τευθεί ένα μοντέλο από χώρα της Λατινικής Αμερικής, που για χιλιάδες παιδιά ήταν και είναι μοναδική ευκαι¬ρία εξόδου από την κοινωνική περιθωριοποίηση.
Γιώργος Λιγνός Πρώην εκπαιδευτικός εξωσχολικής εκπαίδευσης.

Αναγκαίες οι θεσμικές αλλαγές
Το σημαντικό που θα μπορούσε να προκύψει από έναν «αρραβώνα» με το Βενεζολάνικο παράδειγμα είναι το άνοιγμα της ελληνικής κοινωνίας προς την παροχή δωρεάν μουσικής εκπαί¬δευσης. Επίσης, νομίζω ότι μόνον καλλιτέχνες που έχουν βιώσει το «θαύμα» αυτό προσωπικά, μπορούν να το μεταδώσουν σε τρίτους, δηλαδή στους μαθητές τους και το κοινό.
Ως «μάνα» της παιδικής πολυπολιτισμικής «Χορωδίας της Ουτοπίας», συνειδητοποίησα ότι χρειάζονται πολ¬λές προϋποθέσεις να γίνει εδώ κάτι ανάλογο. Σίγουρα χρειάζονται θεσμικές αλλαγές, όπως η ψήφιση σχετικής νομοθεσίας και η μετακίνηση της αρμοδιότητας από το Υπουργείο Πολιτισμού στο Υπουργείο Παιδείας.
Πιθανότατα για την πλειοψηφία των σύγχρονων ελληνόπουλων, η επα¬φή με τη μουσική δεν είναι από μόνη της κάτι τόσο «ανέλπιστο» και ίσως μάλιστα να μη γινόταν ποτέ «το σημα¬ντικότερο πράγμα της ζωής τους».
Ωστόσο θα πρέπει να αγωνιστούμε για την ακώλυτη πρόσβαση στη μουσική εκπαίδευση, ενταγμένη στο Εθνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα. Εγώ, τουλάχιστον, θα εργαστώ γι' αυτό ως ακτιβίστρια νομικός.
Ηλέκτρα Λήδα Κούτρα Δικηγόρος Αθηνών - Πρόεδρος της «Ελληνικής Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα"